Hiện nay, đa số học sinh (HS) lớp 6 học tập Địa lí một cách thụ động, nhớ kiến thức một cách máy móc. Thông thường để học thuộc một bài, HS thường phải đọc đi đọc lại hoặc viết đi viết lại các kiến thức cho đến khi nhớ. Cách học này thật vất vả mà hiệu quả không cao. Đó cũng chính là một trong những nguyên nhân làm HS không hứng thú học tập môn Địa lí.

Bản đồ tư duy – Mind map do Tony Buzan sáng lập là hình thức ghi chép để mở rộng một ý tưởng, hệ thống hóa một chủ đề hay một mạch kiến thức,...

Khi HS lớp 6 biết cách vẽ bản đồ tư duy (BĐTD), các em sẽ phát huy tối đa khả năng tư duy của cả 2 bán cầu não (bán cầu não trái xử lí các thông tin logic, con số, đường nét, từ ngữ, phân tích… Bán cầu não phải xử lí thông tin về tưởng tượng, màu sắc, không gian, cấu trúc, nhịp điệu,… của đối tượng). Nhờ đó, các em sẽ nhớ nhanh được những kiến thức trọng tâm, những kĩ năng đã được học trong bài, tạo cho các em hứng thú trong học tập và sáng tạo không ngừng.

Bài viết này trình bày những kinh nghiệm hướng dẫn HS sử dụng bản đồ tư duy để tổng kết bài học Địa lí lớp 6.

1. Ý nghĩa của việc sử dụng bản đồ tư duy trong học tập Địa lí

- Sử dụng BĐTD giúp HS dễ dàng hệ thống hóa kiến thức của một bài, một chương hay toàn bộ chương trình học.

- Khi vẽ BĐTD, HS phải sử dụng cả bán cầu não trái và bán cầu não phải để suy nghĩ vì vậy các em sẽ phát huy được tối đa khả năng tư duy của bản thân và luôn hứng thú trong học tập.

- Sử dụng BĐTD để tổng kết nội dung đã học, HS có thể vẽ thêm các nhánh mới (phát triển ý tưởng mới) theo cách hiểu của mình. Như vậy, vẽ BĐTD để tổng kết bài học giúp các em bước đầu tập nghiên cứu khoa học.

- BĐTD giúp GV và HS dễ dàng trình bày ý tưởng trước lớp và tiết kiệm được thời gian ghi chép, tăng sự linh hoạt trong bài giảng, giúp HS nắm bắt được kiến thức qua một bản đồ thể hiện các liên kết chặt chẽ của tri thức.

- Ở cùng một nội dung kiến thức khi vẽ BĐTD mỗi HS sẽ dùng màu sắc, hình ảnh, các cụm từ diễn đạt theo cách riêng của mình vì vậy vẽ BĐTD phát huy được tối đa khả năng sáng tạo của HS, tăng tính độc lập và rèn luyện khả năng tự học cho HS.

2. Hướng dẫn HS vẽ bản đồ tư duy

Để giới thiệu BĐTD tới HS, GV có thể đưa ra một BĐTD vẽ sẵn. Ví dụ : BĐTD tổng kết bài 13 - Địa hình bề mặt Trái Đất (Địa lí lớp 6).

GV giới thiệu về bản đồ tư duy và hướng dẫn HS các bước để vẽ BĐTD như sau :

Chủ đề nằm ở chính giữa, có thể viết tên hoặc vẽ 1 hình ảnh thể hiện chủ đề của bản đồ tư duy. (Tên của chủ đề có thể là tên 1 đề mục, tên bài học).

Từ trung tâm của bản đồ tư duy vẽ các nhánh chính, mỗi nhánh thể hiện 1 nội dung chính của chủ đề (Nên dùng các đường cong với các màu sắc khác nhau để dễ nhớ các nội dung bài học).

Từ mỗi nhánh chính vẽ tiếp các nhánh phụ thể hiện các đặc điểm của nhánh chính.

Sau khi giới thiệu về BĐTD, GV yêu cầu HS trình bày các kiến thức được thể hiện trên bản đồ tư duy bằng lời cho cả lớp cùng nghe.

Trong những giờ dạy tiếp theo, GV sử dụng phương pháp đàm thoại để HS cùng tham gia vẽ BĐTD. Lúc đầu có thể dùng các cụm từ ngắn để mô tả đặc điểm, ví dụ : phân loại núi theo tuổi thì có 2 loại núi là núi già và núi trẻ. Núi già có đỉnh tròn, sườn thoải, thung lũng rộng. Núi trẻ có đỉnh nhọn, sườn dốc, thung lũng sâu.

 

Sau khi HS dùng lời để mô tả đặc điểm của đối tượng, GV khuyến khích các em sử dụng hình ảnh để thể hiện đặc điểm của đối tượng, phát huy tối đa khả năng sáng tạo của HS và giúp các em dễ nhớ bài học, ví dụ :

GV nên dùng phấn màu (bút màu) trong quá trình vẽ BĐTD để hình thành cho các em thói quen dùng màu sắc để thể hiện các nội dung khác nhau.

3. Hướng dẫn HS sử dụng bản đồ tư duy để tổng kết bài học Địa lí lớp 6

Tùy theo mức độ làm quen với bản đồ tư duy, mục tiêu bài học, trình độ của HS và điều kiện cơ sở vật chất của nhà trường, GV có thể hướng dẫn HS sử dụng bản đồ tư duy để tổng kết bài học bằng nhiều cách khác nhau.

3.1. Hướng dẫn HS sử dụng BĐTD vẽ sẵn để tổng kết bài học

Để rèn luyện kĩ năng vẽ BĐTD khi HS vẽ chưa thật sự thành thạo, GV nên sử dụng các BĐTD vẽ sẵn để tổng kết bài học và yêu cầu HS trình bày lại toàn bộ nội dung của bài học. Ví dụ BĐTD tổng kết bài 13. Địa hình bề mặt Trái Đất.

GV hướng dẫn HS trình tự thuyết trình BĐTD như sau : Nội dung chính của bài học nằm ở trung tâm của BĐTD. Các ý trình bày được phát triển dựa trên các hình ảnh và từ khoá của BĐTD. HS chọn thứ tự các ý để trình bày theo hướng bắt nguồn từ trung tâm di chuyển ra phía ngoài và sau đó là theo chiều kim đồng hồ. Trong quá trình HS trình bày, GV nên khích lệ HS đề xuất để mở rộng nội dung của BĐTD.

Với đối tượng HS giỏi, GV có thể dùng BĐTD có những nội dung chưa hợp lí (thiếu nội dung chính, diễn đạt quá dài dòng, vẽ hình minh họa quá phức tạp hoặc không liên quan tới nội dung cần thể hiện,...) và yêu cầu HS phát hiện lỗi và chỉnh sửa lại cho hợp lí.

Dùng BĐTD vẽ sẵn giúp HS nhanh chóng nhớ được cách vẽ BĐTD và nâng cao khả năng thuyết trình nội dung đã học trước cả lớp.

3.2. Hướng dẫn HS hoàn thành BĐTD khuyết thiếu để tổng kết bài học

Khi HS đã có kĩ năng vẽ BĐTD, GV thiết kế các BĐTD khuyết thiếu để yêu cầu HS tổng kết bài học, ví dụ : BĐTD tổng kết bài 22 - Các đới khí hậu trên Trái Đất (Địa lí lớp 6).

 

Hoạt động dạy học sẽ được thực hiện như sau :

- GV giao nhiệm vụ cho HS : Dùng các cụm từ ngắn gọn để điền các thông tin còn thiếu và vẽ thêm hình ảnh liên tưởng cho BĐTD, sau đó trình bày trước cả lớp nội dung của BĐTD.

- Trong quá trình HS trình bày, GV có thể yêu cầu HS giải thích ý nghĩa của các hình vẽ liên tưởng để các HS khác có thể học tập cách sử dụng hình ảnh của bạn trong một không khí học tập vui vẻ, củng cố sự tự tin và nâng cao hiệu quả vẽ BĐTD cho HS.

Dùng BĐTD khuyết thiếu để kiểm tra việc nắm kiến thức của HS sau bài học sẽ giúp cho GV tiết kiệm được thời gian mà vẫn đánh giá được chính xác cả phần hiểu và phần nhớ của HS đối với nội dung bài học, tránh được tình trạng học vẹt của HS.

3.3. Tổ chức HS làm việc theo cặp, nhóm để vẽ BĐTD tổng kết bài học

Để HS có thể chia sẻ với nhau về cách vẽ BĐTD và tiết kiệm thời gian khi tổ chức các hoạt động dạy học, cuối giờ học GV nên tổ chức vẽ BĐTD theo cặp, nhóm theo các bước sau:

Bước 1: GV chia nhóm HS (HS trong cùng nhóm có thể khác nhau về trình độ, về tính cách và năng khiếu hội họa...) và giao nhiệm vụ cho các nhóm.

Bước 2: HS trao đổi trong nhóm để vẽ BĐTD. GV yêu cầu các HS trong nhóm làm việc cá nhân trước, sau đó tập hợp lại và chia sẻ thông tin với nhau. GV giám sát thảo luận, phát hiện các vấn đề còn gây tranh luận ở mỗi nhóm nhưng không giải đáp thắc mắc ngay.

Bước 3: Đại diện các nhóm trình bày trước lớp nội dung BĐTD của nhóm mình. Các nhóm khác nhận xét đúng sai hoặc đề xuất quan điểm của nhóm mình. GV tổng kết, nhận xét ưu nhược điểm về nội dung và hình thức trình bày của các BĐTD.

Ví dụ : Bản đồ tư duy của HS lớp 6A5 trường THCS Nguyễn Tất Thành về đặc điểm của đồng bằng - bài 14. Địa hình bề mặt Trái Đất.

Tổ chức cho HS vẽ BĐTD theo cặp, nhóm sẽ tạo ra nhiều sản phẩm BĐTD khác nhau với cùng một nội dung. Qua đó, GV có thể yêu cầu HS tìm ra các phương pháp thể hiện ưu việt để các em học tập lẫn nhau cách vẽ BĐTD và động viên những nhóm HS có sản phẩm tốt.

Tổ chức HS vẽ BĐTD theo cặp, nhóm giúp các em biết cách lập kế hoạch, phân công công việc, hợp tác với bạn để hoàn thành yêu cầu của GV. HS có cơ hội phát huy tối đa sáng tạo của mình, lắng nghe và chia sẻ những kinh nghiệm vẽ BĐTD với bạn cùng lớp.

3.4. Sử dụng các phần mềm để vẽ BĐTD

Khi HS đã vẽ BĐTD thành thạo, GV yêu cầu HS vẽ bản đồ tư duy độc lập để tổng kết bài học. Với đối tượng HS khá giỏi GV có thể hướng dẫn HS cách download các phần mềm vẽ bản đồ tư duy trên Internet để vẽ bản đồ tư duy trên máy tính (ví dụ phần mềm Buzan's iMindMap V5 rất dễ sử dụng và tạo ra các sản phẩm bản đồ tư duy rất đẹp mắt).

GV hướng dẫn HS lần lượt làm theo các bước sau:

- Dowload phần mềm vẽ BĐTD từ Internet.

- Mở chương trình.

-> Chọn hình ảnh trung tâm cho sơ đồ : vào Browse để chọn file ảnh làm hình ảnh trung tâm.

-> Điền nội dung cho hình ảnh trung tâm (viết vào ô Enter some text for your central idea) –> bấm chọn create để hoàn thành.

-> Lấy các nhánh nội dung : Di chuột tới hình ảnh trung tâm, thấy một chấm đỏ xuất hiện, kích chuột trái vào chấm đỏ và kéo đến vị trí mong muốn, thả chuột. Để vẽ các nhánh khác chỉ việc kéo và thả,…

-> Viết nội dung vào nhánh : Di chuột vào nhánh, kích đúp chuột trái - > Nhập nội dung cho nhánh vào ô Text box.

-> Nhập nội dung cho các nhánh nhỏ nhằm thể hiện chủ đề 1 cách sâu sắc: Di chuột tới phần cuối của nhánh lớn – chấm đỏ xuất hiện -> kéo, thả,….

-> Chèn hình ảnh : Chọn nhánh cần chèn - > vào Inrert, chọn Branch Image -> vào file ảnh để chọn.

……....

Trong quá trình tổ chức các hoạt động dạy học với BĐTD, GV luôn chú ý khuyến khích, động viên HS thể hiện sự sáng tạo của bản thân và tránh mắc các lỗi sau :

+ Sử dụng những đoạn văn quá dài để diễn đạt nội dung;

+ Ghi quá nhiều ý không cần thiết;

+ Dùng các hình vẽ quá phức tạp, không liên quan trực tiếp tới chủ đề kiến thức, làm mất nhiều thời gian.

Thực tế cho thấy các em HS lớp 6 luôn hứng thú với việc sử dụng BĐTD để tổng kết và học tập Địa lí. Sử dụng thành thạo và hiệu quả BĐTD giúp HS có thể tự mình tổng kết, hệ thống hóa kiến thức một cách khoa học và logic, đây là cơ sở để nâng cao hiệu quả học tập Địa lí của các em ở những lớp cao hơn.

Sử dụng BĐTD để tổng kết bài học giúp GV có thể tổ chức các hoạt động dạy học theo các hình thức khác nhau, sử dụng linh hoạt các phương pháp dạy học và phối hợp sử dụng các thiết bị dạy học với nhau. BĐTD không chỉ được sử dụng để tổng kết một bài học mà còn sử dụng để ôn tập, hệ thống hóa kiến thức sau mỗi chương, mỗi học kì. Ngoài ra, GV Địa lí có thể dùng BĐTD để tổ chức các hoạt động dạy học tìm hiểu kiến thức mới để nâng cao hiệu quả dạy học.
Cô giáo Nguyễn Thị Thu Anh